مقدمه
علم فارماکوژنومیکس (Pharmacogenomics) شاخه‌ای از علم ژنتیک است که به بررسی تأثیر تفاوت‌های ژنتیکی افراد در پاسخ آن‌ها به داروهای مختلف می‌پردازد. این علم نقش کلیدی در توسعه پزشکی شخصی‌سازی‌شده دارد. آزمایش فارماکوژنومیک با ارائه اطلاعات دقیق در مورد نحوه تجویز و دوزبندی داروها، می‌تواند به پیشگیری از عوارض جانبی دارویی و افزایش اثربخشی درمان کمک کند. آزمایش‌های فارماکوژنومیک به‌ویژه با استفاده از تکنولوژی پیشرفته NGS (Next Generation Sequencing) در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی ویرا به صورت تخصصی انجام می‌شود. در این مقاله به بررسی کاربردها، روش‌ها و مزایای این آزمایش در آزمایشگاه ویرا می‌پردازیم.
دوز تجویز شده دارو بر اساس پروفایل ژنومی افراد در آزمایش فارماکوژنومیک
فارماکوژنومیکس چیست و چرا اهمیت دارد؟
1. تعریف فارماکوژنومیکس
فارماکوژنومیکس ترکیبی از فارماکولوژی (علم داروشناسی) و ژنومیکس (مطالعه ژن‌ها و عملکرد آن‌ها) است. این علم بررسی می‌کند که چگونه تنوع ژنتیکی بر متابولیسم داروها، اثربخشی درمان و احتمال بروز عوارض جانبی تأثیر می‌گذارد.
2. اهمیت فارماکوژنومیکس
- افزایش ایمنی داروها: تشخیص ژنتیکی می‌تواند به جلوگیری از عوارض جانبی ناشی از دارو کمک کند.
- افزایش اثربخشی درمان: این علم تضمین می‌کند که هر بیمار دوز مناسب دارو را بر اساس پروفایل ژنتیکی خود دریافت کند.
- پزشکی شخصی‌سازی‌شده: فارماکوژنومیکس اساس پزشکی فردمحور است که در آن درمان‌ها بر اساس نیازهای ژنتیکی هر فرد تنظیم می‌شوند.
انتخاب داروی مناسب با آزمایش فارماکوژنومیک
آزمایش ژنومیست (GENOMIST) در آزمایشگاه ویرا
همه انسان ها از نظر ژنتیکی متنوع هستند و متعاقباً پاسخ به داروها نیز به همین شکل متفاوت است. داروها از طریق مسیرهای داخلی سلولی در بدن متابولیزه می‌شوند. برخی تغییرات ژنتیکی (پلی‌مورفیسم‌های تک‌نوکلئوتیدی) یا SNP ها می‌توانند این مسیرها را تغییر داده و بر نحوه پاسخ بدن به یک داروی خاص تأثیر بگذارند. آزمایش ژنومیست (GENOMIST) به شما کمک می‌کند تا بدانید کدام داروها ممکن است تحت تأثیر ساختار ژنتیکی شما قرار بگیرند. این آزمایش در انتخاب داروی مناسب بر اساس معیارهای زیر کمک‌کننده است:
1. سمیت/واکنش دارویی نامطلوب:
برخی تغییرات ژنتیکی ممکن است منجر به کاهش سرعت جذب دارو شوند که به نوبه خود باعث تجمع بیش از حد دارو در جریان خون می‌شود. این وضعیت می‌تواند منجر به واکنش دارویی نامطلوب یا سمیت شود. با آزمایش ژنومیست، می‌توانید بفهمید آیا در معرض خطر واکنش‌های نامطلوب به داروهای خاص قرار دارید یا خیر و در صورت لزوم از مصرف آن‌ها اجتناب کنید یا از یک جایگزین مناسب استفاده کنید.
2. دوز دارو:
گزارش ژنتیکی شما ممکن است در تعیین دوز مناسب برای برخی داروها کمک کند و زمان آزمایش و خطا در یافتن دوز صحیح را کاهش دهد.
3. اثربخشی:
جواب آزمایش ژنومیست به شما کمک می‌کند تا بدانید کدام دارو ممکن است در بدن شما به‌طور مطلوب عمل نکند و پزشک شما ممکن است یک درمان یا داروی جایگزین پیشنهاد کند. ساختار ژنتیکی ما می‌تواند در دو جنبه بر متابولیسم دارو تأثیر بگذارد:
- آنچه بدن بر روی دارو انجام می‌دهد (فارماکوکینتیک) شامل جذب، توزیع، متابولیسم و دفع.
- آنچه دارو بر بدن انجام می‌دهد (فارماکودینامیک) شامل اتصال به گیرنده‌های دارویی، اثربخشی و توان دارو.
از علت های تفاوت افراد در پاسخ به داروها تفاوت در رسپتورهای مرتبط با داروست که این موارد در آزمایش فارماکوژنومیک بررسی می شود.
برای مثال بر اساس برخی واریانت‌ها در ژنی خاص، پنج فنوتیپ متابولیزه‌کننده وجود دارد که فعالیت دارو را به شرح زیر نشان می‌دهند:
- متابولیزه‌کننده فوق‌العاده سریع یا سریع: بیش از حد نرمال.
- نرمال: فعالیت طبیعی.
- متابولیزه‌کننده متوسط: کمتر از نرمال.
- متابولیزه‌کننده ضعیف: کمترین فعالیت.
این بدان معناست که در برخی افراد، آنزیم ممکن است برخی داروها را سریع‌تر یا کندتر از سایرین تجزیه کند که بر اساس وضعیت متابولیزه‌کننده مشخص می‌شود. هنگامی که افراد در این گروه‌ها دوزهای معمول داروها را مصرف می‌کنند، ممکن است اثر مطلوب دارو را مشاهده نکنند و دچار شکست درمانی یا عوارض جانبی شوند. این امر ممکن است نیاز به تنظیم دوز یا تغییر دارو را ایجاد کند. بر اساس ژنوتیپ شما، ممکن است نتایج زیر دریافت شود:
- تأثیر عمده:
خطر واکنش نامطلوب به دارو.
پروفایل ژنتیکی شما نشان می‌دهد که پاسخ شما به این دارو ممکن است مختل شده باشد و خطر واکنش‌های نامطلوب را افزایش دهد یا اثربخشی دارو را تحت تأثیر قرار دهد. تغییر دوز یا داروی جایگزین پیشنهاد می‌شود. - تأثیر متوسط:
تغییر دوز دارو ممکن است توصیه شود.
پروفایل ژنتیکی شما نشان می‌دهد که پاسخ شما به این دارو تحت تأثیر قرار نگرفته و نیازی به تغییر در مصرف دارو، در صورت تجویز، نیست. - تأثیر حداقل:
تغییری در مصرف دارو لازم نیست.
پروفایل ژنتیکی شما نشان می‌دهد که پاسخ شما به این دارو تا حدی یا به میزان متوسط تحت تأثیر قرار گرفته و ممکن است تغییر دوز یا داروی جایگزین پیشنهاد شود. در نهایت با مشورت با پزشک معالج، ممکن است بر اساس تاریخچه پزشکی شما و گزارش ژنومیست، یکی از موارد زیر را توصیه کند:
-
- ادامه مصرف همان دارو.
- تغییر دوز دارو.
- توقف مصرف دارو.
- تجویز داروی دیگر.
روند انجام آزمایش فارماکوژنومیک
آزمایش فارماکوژنومیک به روش NGS در آزمایشگاه ویرا
1. تکنولوژی NGS در فارماکوژنومیک
تکنولوژی توالی‌یابی نسل جدید (NGS) یک روش پیشرفته و کارآمد برای بررسی ژن‌های مرتبط با متابولیسم داروها، پروتئین‌های هدف و مسیرهای بیولوژیکی مربوطه است. در این روش، هزاران ژن به طور همزمان بررسی می‌شوند تا اطلاعات جامعی در مورد تأثیر ژنتیک بر پاسخ دارویی فراهم شود.
2. ژن‌های هدف در آزمایش‌های فارماکوژنومیک
- ژن‌های مرتبط با آنزیم‌های متابولیزه‌کننده دارو: مانند ژن‌های خانواده CYP450 (CYP2D6، CYP2C19، CYP3A4).
- ژن‌های مرتبط با حمل و نقل دارو: مانند SLCO1B1.
- ژن‌های مرتبط با پروتئین‌های هدف: مانند VKORC1 (مرتبط با وارفارین).
3. مراحل انجام آزمایش فارماکوژنومیک به روش NGS در آزمایشگاه ویرا
الف. مشاوره ژنتیکی اولیه
در این مرحله، متخصصان آزمایشگاه ویرا بیمار را با اهداف و کاربردهای آزمایش آشنا می‌کنند و اطلاعات لازم درباره نمونه‌گیری و نتایج احتمالی را ارائه می‌دهند.
ب. جمع‌آوری نمونه
- نمونه خون یا بزاق بیمار برای استخراج DNA استفاده می‌شود.
- این نمونه‌ها به صورت استاندارد در آزمایشگاه آماده‌سازی می‌شوند.
ج. استخراج و آماده‌سازی DNA
- DNA از نمونه استخراج شده و کیفیت آن با دستگاه‌های پیشرفته ارزیابی می‌شود.
- سپس DNA برای توالی‌یابی آماده می‌شود.
د. توالی‌یابی ژنومی
- در این مرحله، با استفاده از تکنولوژی NGS، ژن‌های هدف ( ۴۲ ژن در آزمایش ژنومیست آزمایشگاه ویرا) مرتبط با فارماکوژنومیک توالی‌یابی می‌شوند.
- این روش امکان شناسایی جهش‌ها، پلی‌مورفیسم‌های تک‌نوکلئوتیدی (SNPs)، و دیگر تغییرات ژنتیکی را فراهم می‌کند.
ژن های مورد بررسی در آزمایش فارماکوژنومیک یا ژنومیست
ه. تحلیل بیوانفورماتیکی
- داده‌های به‌دست‌آمده از توالی‌یابی با نرم‌افزارهای پیشرفته تحلیل می‌شوند.
- متخصصان خبره بیوانفورماتیک تغییرات ژنتیکی مرتبط با پاسخ دارویی را تفسیر کرده و اطلاعاتی درباره حساسیت یا مقاومت به داروها ارائه می‌دهند.
و. تهیه گزارش و ارائه به پزشک
- گزارش نهایی شامل اطلاعات دقیق در مورد متابولیسم داروها، دوزبندی مناسب، و داروهای پرخطر است.
- این گزارش به پزشک کمک می‌کند تا درمان بهینه را برای بیمار تنظیم کند.
کاربردهای آزمایش فارماکوژنومیک در آزمایشگاه ویرا
1. انتخاب و تنظیم داروها
این آزمایش به پزشکان کمک می‌کند تا داروهایی را انتخاب کنند که بیشترین اثربخشی و کمترین عوارض جانبی را برای بیمار داشته باشند.
2. پیشگیری از عوارض جانبی
برخی از داروها ممکن است به دلیل تفاوت‌های ژنتیکی عوارض جانبی جدی ایجاد کنند. این آزمایش می‌تواند به پیشگیری از این مشکلات کمک کند.
3. تعیین دوز مناسب دارو
دوز مناسب داروها بسته به متابولیسم فرد متفاوت است. فارماکوژنومیکس به تعیین دقیق دوز کمک می‌کند.
4. مدیریت بیماری‌های خاص
آزمایش ژنومیست یا فارماکوژنومیک به ویژه در مدیریت بیماری‌های زیر اهمیت دارد
- بیماری‌های قلبی عروقی: تنظیم دوز وارفارین و کلوبیدوگرل.
- سرطان‌ها: انتخاب داروهای شیمی‌درمانی مؤثر.
- اختلالات روانی: تنظیم داروهای ضدافسردگی و ضدروان‌پریشی.
پزشکان با تخصص های ذکر شده در تصویر می توانند از آزمایش فارماکوژنومیک یا ژنومیست استفاده کنند.
مزایای آزمایش فارماکوژنومیک به روش NGS در آزمایشگاه ویرا
- دقت بالا: استفاده از تکنولوژی NGS امکان شناسایی دقیق تغییرات ژنتیکی را فراهم می‌کند.
- تفسیر جامع: آزمایشگاه ویرا با بهره‌گیری از تیم متخصص و نرم‌افزارهای پیشرفته، تفسیر دقیقی از نتایج ارائه می‌دهد.
- سرعت بالا: نتایج آزمایش‌های فارماکوژنومیک در کوتاه‌ترین زمان ممکن آماده می‌شوند.
- پشتیبانی از پزشکی شخصی‌سازی‌شده: این آزمایش امکان تجویز داروهای متناسب با پروفایل ژنتیکی هر فرد را فراهم می‌کند.
جمع‌بندی
آزمایش فارماکوژنومیکس به روش NGS یکی از پیشرفته‌ترین خدمات ارائه‌شده در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی ویرا است. این آزمایش نه تنها به بهبود اثربخشی داروها و کاهش عوارض جانبی کمک می‌کند، بلکه نقشی کلیدی در تحقق پزشکی شخصی‌سازی‌شده دارد. فارماکوژنومیکس از طریق تست‌های پنلی مبتنی بر توالی‌یابی نسل جدید (NGS) انجام می‌شود که داده‌ها فیلتر و تحلیل شده تا واریانت‌های مورد نظر شناسایی و پلی‌مورفیسم‌های تک‌نوکلئوتیدی مرتبط با پاسخ دارویی تفسیر شوند. نتایج این آزمایش به سایر اعضای خانواده فرد نمونه‌برداری‌شده قابل تعمیم نیست. با انتخاب آزمایشگاه ویرا، بیماران و پزشکان می‌توانند از نتایج دقیق و معتبر برای تصمیم‌گیری‌های درمانی بهره‌مند شوند. برای دریافت اطلاعات بیشتر یا انجام آزمایش، با آزمایشگاه ژنتیک پزشکی ویرا تماس بگیرید و از خدمات تخصصی ما در زمینه فارماکوژنومیکس استفاده کنید.